Można postawić tezę, że większość umów w obrocie cywilnoprawnym i gospodarczym stanowią umowy wzajemne, a więc umowy, w których strony są zobowiązane w ten sposób, że jedno świadczenie ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej.
Chodzi tu m.in. o umowy sprzedaży (gdzie kupujący płaci cenę po to, by otrzymać towar od sprzedawcy, a sprzedawca wydaje kupującemu towar, żeby otrzymać cenę) czy umowy o dzieło (gdzie zamawiający płaci wykonawcy, żeby wykonał dzieło, a wykonawca wykonuje je po to, aby otrzymać wynagrodzenie).
W związku ze specyfiką umów wzajemnych Kodeks cywilny [1] przewiduje w stosunku do nich szczególną regulację. Jednym z przepisów specyficznych właśnie dla umów wzajemnych jest artykuł 488 Kodeksu cywilnego.
Chodzi tu m.in. o umowy sprzedaży (gdzie kupujący płaci cenę po to, by otrzymać towar od sprzedawcy, a sprzedawca wydaje kupującemu towar, żeby otrzymać cenę) czy umowy o dzieło (gdzie zamawiający płaci wykonawcy, żeby wykonał dzieło, a wykonawca wykonuje je po to, aby otrzymać wynagrodzenie).
W związku ze specyfiką umów wzajemnych Kodeks cywilny [1] przewiduje w stosunku do nich szczególną regulację. Jednym z przepisów specyficznych właśnie dla umów wzajemnych jest artykuł 488 Kodeksu cywilnego.
art. 488 Kodeksu cywilnego
§ 1. Świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia.
§ 2. Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.
§ 1. Świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia.
§ 2. Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.
Przepis art. 488 § 2 Kodeksu cywilnego umożliwia powstrzymanie się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.
Przykład
A i B zawarli umowę zamiany należących do nich drogocennych obrazów. W umowie ustalili, że zamienią się 20 maja 2023 r. W tym dniu spotkali się, ale obraz przyniósł tylko A. W takim przypadku A może wstrzymać się z wydaniem B swojego obrazu do czasu aż B zaoferuje mu swój obraz[2].
A i B zawarli umowę zamiany należących do nich drogocennych obrazów. W umowie ustalili, że zamienią się 20 maja 2023 r. W tym dniu spotkali się, ale obraz przyniósł tylko A. W takim przypadku A może wstrzymać się z wydaniem B swojego obrazu do czasu aż B zaoferuje mu swój obraz[2].
Problematyczne jest przy tym, że zgodnie z literalnym brzmieniem przepisu, prawo powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia przysługuje tylko o ile „świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie”. Faktycznie bowiem do transakcji, które mają być spełniane jednocześnie, należą przeważnie proste transakcje gotówkowe, takie jak np. zakup warzyw na targu.
Pojawia się więc pytanie, czy istnieje możliwość powstrzymania się ze świadczeniem wzajemnym, jeżeli świadczenie, które nie zostało zaofiarowane, miało być spełnione wcześniej. Taka sytuacja występuje bowiem dużo częściej w transakcjach o większej wartości i bardziej skomplikowanym charakterze.
Problem ten należy rozwiązać na zasadzie wnioskowania a fortiori. Skoro można wstrzymać się ze świadczeniem wzajemnym kiedy druga strona nie zaofiarowała swojego świadczenia wzajemnego jednocześnie z naszym świadczeniem, to tym bardziej można wstrzymać się z takim świadczeniem, jeżeli druga strona powinna była świadczyć wcześniej[3].
Przykład
A i B zawarli umowę o dzieło, w której B zobowiązał się namalować portret A, za co A miał mu zapłacić do dnia 26 maja 2023 r. Zgodnie z umową B miał wydać A gotowy obraz do dnia 1 maja 2023 r., ale tego nie uczynił. W takim przypadku A może wstrzymać się z zapłatą wynagrodzenia do czasu aż B zaoferuje mu obraz.
A i B zawarli umowę o dzieło, w której B zobowiązał się namalować portret A, za co A miał mu zapłacić do dnia 26 maja 2023 r. Zgodnie z umową B miał wydać A gotowy obraz do dnia 1 maja 2023 r., ale tego nie uczynił. W takim przypadku A może wstrzymać się z zapłatą wynagrodzenia do czasu aż B zaoferuje mu obraz.
Taka interpretacja znajduje potwierdzenie w stanowiskach doktryny i orzecznictwa.
Tytułem przykładu wskazać można tu wyrok Sądu Najwyższego z 26 czerwca 2012 r., w którym stwierdzono, że „powstrzymanie się od wykonania świadczenia, gdy świadczenia powinny być spełnione jednocześnie (art. 488 § 2 KC), stanowi presję wywieraną w celu uzyskania świadczenia drugiej strony. Presja ta może być a fortiori stosowana także przeciwko stronie, której świadczenie powinno być wykonane wcześniej. Z taką sytuacją mamy właśnie do czynienia w niniejszej sprawie. Pracownik nie zaoferował świadczenia wzajemnego, nie powstrzymywał się od podejmowania działalności konkurencyjnej, ale żąda świadczenia wzajemnego, które powinno być wypłacone później. Wymaga zaznaczenia, że po złamaniu zakazu konkurencji były pracownik już nie może zaoferować tego świadczenia z uwagi na jego charakter i ratio. Oznacza to, że nie może też dochodzić skutecznie odszkodowania” [4].
[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1360 z późn. zm.);
[2] Por. A. Olejniczak (w:) Prawo zobowiązań – część szczegółowa. System Prawa Prywatnego, tom 7, red. J. Rajski, Warszawa 2018, s. 282;
[3] Podobnie np. J. M. Kondek (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. W. Borysiak, 2022, Legalis, art. 488, nb. 5;
[4] Wyrok Sądu Najwyższego z 26 czerwca 2012 r., II PK 279/11, Legalis nr 537232.