Zgodnie z treścią art. 23 Kodeksu cywilnego [1], dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.
Ochrona dóbr osobistych ma istotne znaczenie zarówno dla osób fizycznych jak i prawnych. To właśnie na gruncie przepisów o dobrach osobistych toczą się też często medialne spory pomiędzy osobami publicznymi. Można przypomnieć tu chociażby niedawny proces pomiędzy Jarosławem Kaczyńskim i Radosławem Sikorskim [2] czy starszą sprawę Michała Tuska i „Super Expressu” [3].
Zgodnie z art. 24 § 1 Kodeksu cywilnego, jednym z uprawnień osoby, której dobra osobiste zostały naruszone, jest możliwość żądania „ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie”.
Ochrona dóbr osobistych ma istotne znaczenie zarówno dla osób fizycznych jak i prawnych. To właśnie na gruncie przepisów o dobrach osobistych toczą się też często medialne spory pomiędzy osobami publicznymi. Można przypomnieć tu chociażby niedawny proces pomiędzy Jarosławem Kaczyńskim i Radosławem Sikorskim [2] czy starszą sprawę Michała Tuska i „Super Expressu” [3].
Zgodnie z art. 24 § 1 Kodeksu cywilnego, jednym z uprawnień osoby, której dobra osobiste zostały naruszone, jest możliwość żądania „ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie”.
Przykład
A w trakcie programu telewizyjnego nazwał B kłamcą i złodziejem. B pozwał A z powodu naruszenia jego czci i dobrego imienia i zażądał, żeby A złożył, w trakcie programu telewizyjnego, oświadczenie, że jego słowa były nieprawdziwe a B nie jest kłamcą i złodziejem.
A w trakcie programu telewizyjnego nazwał B kłamcą i złodziejem. B pozwał A z powodu naruszenia jego czci i dobrego imienia i zażądał, żeby A złożył, w trakcie programu telewizyjnego, oświadczenie, że jego słowa były nieprawdziwe a B nie jest kłamcą i złodziejem.
Problem pojawia się w momencie, w którym naruszyciel dóbr osobistych (dłużnik) odmawia złożenia oświadczenia, wbrew wyrokowi sądu. W takim przypadku powstaje konieczność przeprowadzenia egzekucji, co wiąże się z wątpliwością, czy złożenie takiego oświadczenia jest czynnością zastępowalną.
Egzekucję czynności zastępowalnych (tj. czynności, które może wykonać też inna osoba niż dłużnik) reguluje art. 1049 Kodeksu postępowania cywilnego [4]. Przepisy tego artykułu umożliwiają przyznanie wierzycielowi (osobie, której dobra osobiste naruszono) umocowania do wykonania czynności zastępowalnej na koszt dłużnika.
Chociaż występują w tym przedmiocie wątpliwości, to zdaniem Sądu Najwyższego egzekucja obowiązku opublikowania oświadczenia określonej treści w formie ogłoszenia to egzekucja czynności zastępowalnej [5].
Przykład
A uzyskał korzystny wyrok przeciwko B, w którym sąd nakazał B opublikować w lokalnym dzienniku przeprosiny w stosunku do A w określonym formacie. B nie spełnił tego obowiązku. W takim przypadku A może w trybie art. 1049 k.p.c. uzyskać umocowanie do wykonania czynności na koszt dłużnika i sam opublikować przeprosiny.
A uzyskał korzystny wyrok przeciwko B, w którym sąd nakazał B opublikować w lokalnym dzienniku przeprosiny w stosunku do A w określonym formacie. B nie spełnił tego obowiązku. W takim przypadku A może w trybie art. 1049 k.p.c. uzyskać umocowanie do wykonania czynności na koszt dłużnika i sam opublikować przeprosiny.
Art. 1049 Kodeksu postępowania cywilnego został zmieniony nowelizacją z 9 marca 2023 r. [6]. Zmiany doprecyzowały i zarazem ograniczyły uprawnienia wierzyciela. Przepis obowiązuje w zmienionym kształcie od 15 kwietnia 2023 r.
Obecnie, sąd udziela wierzycielowi umocowania na wykonanie czynności na koszt dłużnika, wyznaczając odpowiedni termin do jej wykonania. Dłużnik może wykonać czynność do czasu rozpoczęcia jej wykonywania przez wierzyciela – jeżeli zrobi to po tej chwili, to jest obowiązany zwrócić wierzycielowi, na jego wniosek, poniesione koszty. Ponadto, sąd może na wniosek dłużnika lub wierzyciela oznaczyć maksymalną wysokość kosztów czynności (np. publikacji, w przypadku dóbr osobistych), z uwzględnieniem średnich cen obowiązujących na danym rynku.
Co istotniejsze, w niektórych przypadkach obowiązek złożenia określonego oświadczenia może być czynnością niezastępowalną.
„W razie […] gdy oświadczenie ma zostać złożone osobiście przez dłużnika wobec określonych osób albo ma przybrać formę listu skierowanego do wierzyciela i podpisanego przez dłużnika, to wówczas jest to czynność niezastępowalna, którą można wyegzekwować wyłącznie na podstawie art. 1050 i 1050 [1] KPC [tak też A. Adamczuk, w: M. Manowska (red.), Kodeks, t. II, art. 1050, Nb 2]” [7].
W takim przypadku zastosowanie znajduje art. 1050 Kodeksu postępowania cywilnego, który w dużym uproszczeniu pozwala karać niespełniającego swojego obowiązku dłużnika karami grzywny.
W drodze nowelizacji z 9 marca 2023 r. do artykułu tego dodany został § 4, który obowiązuje od 15 kwietnia 2023 r. i reguluje kwestię nieskładania oświadczenia w sprawach o naruszenie dóbr osobistych.
Zgodnie z tym przepisem, jeżeli dłużnik nie składa oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, pomimo wyznaczenia terminu do jego złożenia i zagrożenia mu grzywną, sąd wymierzy dłużnikowi grzywnę do piętnastu tysięcy złotych i nakaże zamieszczenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym na koszt dłużnika ogłoszenia odpowiadającego treści wymaganego oświadczenia i we właściwej dla niego formie.
Najistotniejsze jest ostatnie zdanie tego przepisu. „Zamieszczenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym ogłoszenia, o którym mowa w zdaniu pierwszym, skutkuje – w objętym ogłoszeniem zakresie – wygaśnięciem roszczenia stwierdzonego tytułem wykonawczym.”.
Oznacza to, że jeżeli dłużnik nie złoży oświadczenia pomimo wyznaczenia terminu do jego złożenia i zagrożenia mu grzywną, to w zasadzie jedyną konsekwencją będzie wymierzenie przez sąd jednorazowo grzywny (do 15 000,00 zł) i opublikowanie oświadczenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Wskutek opublikowania oświadczenia w taki sposób wygaśnie bowiem możliwość żądania opublikowania go zgodnie z wyrokiem sądu.
Przykład
A został zobowiązany przez sąd do przeproszenia B w związku z naruszeniem jego dóbr osobistych w ciągu 5 pierwszych minut najbliższego odcinka programu telewizyjnego, który A prowadzi, pod groźbą grzywny. A nie wywiązał się z tego obowiązku. Po nowelizacji sąd wymierzy A grzywnę (do 15 000,00 zł) i nakaże opublikowanie oświadczenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Wskutek publikacji obowiązek A do złożenia przeprosin „na antenie” wygaśnie, a B nie będzie mógł podjąć w związku z tym w zasadzie żadnych działań.
A został zobowiązany przez sąd do przeproszenia B w związku z naruszeniem jego dóbr osobistych w ciągu 5 pierwszych minut najbliższego odcinka programu telewizyjnego, który A prowadzi, pod groźbą grzywny. A nie wywiązał się z tego obowiązku. Po nowelizacji sąd wymierzy A grzywnę (do 15 000,00 zł) i nakaże opublikowanie oświadczenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Wskutek publikacji obowiązek A do złożenia przeprosin „na antenie” wygaśnie, a B nie będzie mógł podjąć w związku z tym w zasadzie żadnych działań.
Chociaż nie wynika to jasno z treści przepisów, to wydaje się, że w założeniu projektodawcy art. 1050 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego obejmuje wszystkie sprawy o złożenie oświadczenia w konsekwencji naruszenia dóbr osobistych [8].
W doktrynie wskazuje się jednak, że przepis ten nie będzie mógł znaleźć zastosowania w sprawach, w których złożenie oświadczenia stanowi czynność zastępowalną [9].
Ostatecznie kwestię tę rozstrzygną sądy, które będą musiały zmierzyć się z problemem stosowania art. 1050 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego.
Nawet przyjmując ograniczony zakres jego zastosowania, nowy art. 1050 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego znacznie osłabia pozycję osób, których dobra osobiste zostały naruszone, co należy ocenić negatywnie.
[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 Nr 16, poz. 93 ze zm.).
[2] Zob. np. https://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2023-03-21/jaroslaw-kaczynski-wygral-w-sadzie-z-radoslawem-sikorskim-spor-dotyczyl-wpisu-o-lechu-kaczynskim/
[3] Zob. np. https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/michal-tusk-wygral-z-super-expressem-proces-o-naruszenie-dobr-osobistych-wyrok-narusza-wolnosc-slowa
[4] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 Nr 43, poz. 296 ze zm.)
[5] Zob. uchwała Sądu Najwyższego z 28 czerwca 2006 r., III CZP 23/06, OSP 2006 nr 12, poz. 142, str. 674.
[6] Ustawa z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2023 poz. 614).
[7] M. Łochowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 459–1217. Tom II, red. T. Szanciło, Legalis 2023, art. 1049, nb. 1.
[8] Zob. Druk sejmowy nr 2650, Uzasadnienie, s. 67-71, online: https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/4E1187E1F1916D16C12588CC0058D95A/%24File/2650.pdf
[9] Zob. M. Łochowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 459–1217. Tom II, red. T. Szanciło, Legalis 2023, art. 1050, nb. 10.
[2] Zob. np. https://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2023-03-21/jaroslaw-kaczynski-wygral-w-sadzie-z-radoslawem-sikorskim-spor-dotyczyl-wpisu-o-lechu-kaczynskim/
[3] Zob. np. https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/michal-tusk-wygral-z-super-expressem-proces-o-naruszenie-dobr-osobistych-wyrok-narusza-wolnosc-slowa
[4] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 Nr 43, poz. 296 ze zm.)
[5] Zob. uchwała Sądu Najwyższego z 28 czerwca 2006 r., III CZP 23/06, OSP 2006 nr 12, poz. 142, str. 674.
[6] Ustawa z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2023 poz. 614).
[7] M. Łochowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 459–1217. Tom II, red. T. Szanciło, Legalis 2023, art. 1049, nb. 1.
[8] Zob. Druk sejmowy nr 2650, Uzasadnienie, s. 67-71, online: https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/4E1187E1F1916D16C12588CC0058D95A/%24File/2650.pdf
[9] Zob. M. Łochowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 459–1217. Tom II, red. T. Szanciło, Legalis 2023, art. 1050, nb. 10.