22 maja 2023 r. weszła w życie ustawa o fundacji rodzinnej („u.f.r.”)[1], na mocy której w polskim systemie prawnym pojawił się nowy typ osoby prawnej – fundacja rodzinna. W uzasadnieniu projektu ustawy[2] wyjaśniono, że wprowadzenie tej instytucji ma na celu rozwiązanie problemu sukcesji przedsiębiorstw rodzinnych. Projektodawca wyjaśnia, że wskutek braku zainteresowania przejęciem takiego przedsiębiorstwa przez następców, przedsiębiorcy zmuszeni byli sprzedawać takie przedsiębiorstwo na rzecz osób z nim niezwiązanych. W założeniu, fundacje rodzinne mają umożliwić ciągłość działalności firm rodzinnych oraz zapobiec ich rozdrobnieniu, zabezpieczając zarazem interesy rodziny przedsiębiorcy.
Do 15 września 2023 r. zostało zarejestrowanych 112 fundacji rodzinnych[3].
Omawiając instytucję fundacji rodzinnej, warto w pierwszej kolejności podkreślić, że pomimo podobnej nazwy, jest to zupełnie odrębna forma prawna od fundacji. Do fundacji rodzinnej nie stosuje się przepisów ustawy o fundacjach[4] z uwagi na brak takiego odesłania w u.f.r.
Głównym celem fundacji rodzinnej jest gromadzenie mienia, zarządzanie tym mieniem w interesie beneficjentów oraz spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów. Fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą wyłącznie w bardzo ograniczonym zakresie, wymienionym wprost w ustawie (art. 5 ust. 1 u.f.r.).
Beneficjentem fundacji rodzinnej mogą być osoby fizyczne lub organizacje pozarządowe prowadzące działalność pożytku publicznego w rozumieniu przepisów ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie[5]. Beneficjentów (lub sposób określenia, kto jest beneficjentem), a także zakres przysługujących mu uprawnień określa statut fundacji rodzinnej – pomimo użycia przymiotnika „rodzinna” w nazwie tej instytucji, beneficjentem nie musi być członek rodziny fundatora.
Fundacja rodzinna jest ustanawiana przez fundatora w drodze aktu założycielskiego lub w testamencie – przy czym w obu przypadkach wymagana jest forma aktu notarialnego. Dokumenty te stanowią podstawę powstania fundacji rodzinnej w organizacji, co następuje z chwilą sporządzenia aktu założycielskiego lub ogłoszenia testamentu.
Kolejnym krokiem do powołania fundacji rodzinnej po sporządzeniu aktu założycielskiego lub testamentu jest ustalenie przez fundatora statutu (również w formie aktu notarialnego). Konieczne jest również sporządzenie spisu mienia wnoszonego do fundacji rodzinnej na pokrycie funduszu założycielskiego (który musi wynosić co najmniej 100 000 zł), wniesienie tego mienia do fundacji rodzinnej i uzyskanie wpis do rejestru fundacji rodzinnych. Złożenie do rejestru fundacji rodzinnych musi nastąpić w terminie 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu założycielskiego albo ogłoszenia testamentu – w przeciwnym razie fundacja rodzinna w organizacji ulega rozwiązaniu.
Rejestr fundacji rodzinnych („RFR”) prowadzi Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim. Rejestr ten, wedle deklaracji ustawodawcy wzorowany na Krajowym Rejestrze Sądowym[6], cechuje się jednak istotnymi odmiennościami od KRS. W szczególności, informacje z KRS dostępne są publicznie do pobrania w Internecie, podczas gdy uzyskanie odpisu, wyciągu, zaświadczenia lub informacji z RFR wymaga złożenia pisemnego wniosku do sądu rejestrowego, podlegającego opłacie w wysokości 20 zł lub wizyty w sądzie. Ponadto, akta rejestrowe w RFR mogą przeglądać wyłącznie niektóre osoby – fundator, członek organu fundacji rodzinnej, beneficjent oraz osoba mająca interes prawny (podczas gdy akta KRS – każdy, niezależnie od posiadanego interesu prawnego).
Ustawa przewiduje trzy organy fundacji rodzinnej – zarząd, radę nadzorczą oraz zgromadzenie beneficjentów, przy czym ustanowienie rady nadzorczej jest obowiązkowe tylko wtedy, gdy liczba beneficjentów przekracza 25 osób. W innym wypadku, rada nadzorcza jest powoływana, jeżeli statut fundacji rodzinnej przewiduje jej powołanie.
Do zadań zarządu należy m. in. prowadzenie spraw fundacji rodzinnej i jej reprezentowanie, realizacja celów fundacji rodzinnej, prowadzenie listy beneficjentów i spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów. Zarząd może być jedno- lub wieloosobowy i jest powoływany oraz odwoływany przez fundatora, a po jego śmierci – radę nadzorczą (jeżeli została ustanowiona) lub zgromadzenie beneficjentów (jeżeli nie ustanowiono rady nadzorczej). Kadencja zarządu wynosi 3 lata. Zasady powoływania i odwoływania oraz długość kadencji mogą być jednak ustalone odmiennie w statucie.
Rada nadzorcza sprawuje nadzór nad zarządem w zakresie przestrzegania prawa i postanowień statutu. Jej uprawnienia mogą być rozszerzone w statucie m. in. poprzez wymóg zgody na dokonanie określonej czynności przez zarząd. Członkowie rady nadzorczej są powoływani i odwoływani przez fundatora, a po jego śmierci – przez zgromadzenie beneficjentów. Kadencja rady nadzorczej trwa 5 lat. Podobnie, jak w przypadku zarządu – zasady powoływania i odwoływania oraz kadencja mogą zostać inaczej uregulowane w statucie.
Zgromadzenie beneficjentów jest z kolei organem, w skład którego wchodzą beneficjenci, którym przyznano uprawnienie do uczestnictwa w nim – przy czym zwrócić uwagę należy, że beneficjent może również zrzec się uprawnienia do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów, nawet jeżeli w statucie przyznano mu takie uprawnienie (art. 39 ust. 2 u.f.r.). Zgromadzenie beneficjentów podejmuje uchwały dotyczące rozpatrzenia i zatwierdzenia sprawozdania finansowego fundacji rodzinnej za poprzedni rok obrotowy, udzielenia absolutorium członkom organów fundacji rodzinnej z wykonywania przez nich obowiązków, podziału lub pokrycia wyniku finansowego netto, wyboru firmy audytorskiej do badania sprawozdania finansowego (jeżeli takie badanie jest wymagane według przepisów o rachunkowości) oraz innych spraw wymienionych w ustawie lub statucie.
Fundacje rodzinne podlegają obowiązkowi audytowemu w zakresie zarządzania aktywami fundacji rodzinnej, zaciągania i spełniania zobowiązań (w tym publicznoprawnych) pod kątem prawidłowości, rzetelności oraz zgodności z prawem, celem i dokumentami fundacji rodzinnej. Audyt przeprowadzany jest co najmniej raz na cztery lata, a jeżeli fundacja rodzinna ma obowiązek badania sprawozdania finansowego przez biegłego rewidenta zgodnie z przepisami o rachunkowości – co roku.
Ustawa o fundacjach rodzinnych funkcjonuje od raptem kilku miesięcy, w związku z czym trudno jednoznacznie ocenić, jak przedstawione regulacje sprawdzą się w praktyce, a w szczególności – w jakim zakresie taka forma sukcesji przedsiębiorstwa będzie cieszyła się zainteresowaniem potencjalnych fundatorów. Odpowiedź na te kwestie będzie możliwa najwcześniej po upływie kilku lat.
Do 15 września 2023 r. zostało zarejestrowanych 112 fundacji rodzinnych[3].
Omawiając instytucję fundacji rodzinnej, warto w pierwszej kolejności podkreślić, że pomimo podobnej nazwy, jest to zupełnie odrębna forma prawna od fundacji. Do fundacji rodzinnej nie stosuje się przepisów ustawy o fundacjach[4] z uwagi na brak takiego odesłania w u.f.r.
Głównym celem fundacji rodzinnej jest gromadzenie mienia, zarządzanie tym mieniem w interesie beneficjentów oraz spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów. Fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą wyłącznie w bardzo ograniczonym zakresie, wymienionym wprost w ustawie (art. 5 ust. 1 u.f.r.).
Beneficjentem fundacji rodzinnej mogą być osoby fizyczne lub organizacje pozarządowe prowadzące działalność pożytku publicznego w rozumieniu przepisów ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie[5]. Beneficjentów (lub sposób określenia, kto jest beneficjentem), a także zakres przysługujących mu uprawnień określa statut fundacji rodzinnej – pomimo użycia przymiotnika „rodzinna” w nazwie tej instytucji, beneficjentem nie musi być członek rodziny fundatora.
Fundacja rodzinna jest ustanawiana przez fundatora w drodze aktu założycielskiego lub w testamencie – przy czym w obu przypadkach wymagana jest forma aktu notarialnego. Dokumenty te stanowią podstawę powstania fundacji rodzinnej w organizacji, co następuje z chwilą sporządzenia aktu założycielskiego lub ogłoszenia testamentu.
Kolejnym krokiem do powołania fundacji rodzinnej po sporządzeniu aktu założycielskiego lub testamentu jest ustalenie przez fundatora statutu (również w formie aktu notarialnego). Konieczne jest również sporządzenie spisu mienia wnoszonego do fundacji rodzinnej na pokrycie funduszu założycielskiego (który musi wynosić co najmniej 100 000 zł), wniesienie tego mienia do fundacji rodzinnej i uzyskanie wpis do rejestru fundacji rodzinnych. Złożenie do rejestru fundacji rodzinnych musi nastąpić w terminie 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu założycielskiego albo ogłoszenia testamentu – w przeciwnym razie fundacja rodzinna w organizacji ulega rozwiązaniu.
Rejestr fundacji rodzinnych („RFR”) prowadzi Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim. Rejestr ten, wedle deklaracji ustawodawcy wzorowany na Krajowym Rejestrze Sądowym[6], cechuje się jednak istotnymi odmiennościami od KRS. W szczególności, informacje z KRS dostępne są publicznie do pobrania w Internecie, podczas gdy uzyskanie odpisu, wyciągu, zaświadczenia lub informacji z RFR wymaga złożenia pisemnego wniosku do sądu rejestrowego, podlegającego opłacie w wysokości 20 zł lub wizyty w sądzie. Ponadto, akta rejestrowe w RFR mogą przeglądać wyłącznie niektóre osoby – fundator, członek organu fundacji rodzinnej, beneficjent oraz osoba mająca interes prawny (podczas gdy akta KRS – każdy, niezależnie od posiadanego interesu prawnego).
Ustawa przewiduje trzy organy fundacji rodzinnej – zarząd, radę nadzorczą oraz zgromadzenie beneficjentów, przy czym ustanowienie rady nadzorczej jest obowiązkowe tylko wtedy, gdy liczba beneficjentów przekracza 25 osób. W innym wypadku, rada nadzorcza jest powoływana, jeżeli statut fundacji rodzinnej przewiduje jej powołanie.
Do zadań zarządu należy m. in. prowadzenie spraw fundacji rodzinnej i jej reprezentowanie, realizacja celów fundacji rodzinnej, prowadzenie listy beneficjentów i spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów. Zarząd może być jedno- lub wieloosobowy i jest powoływany oraz odwoływany przez fundatora, a po jego śmierci – radę nadzorczą (jeżeli została ustanowiona) lub zgromadzenie beneficjentów (jeżeli nie ustanowiono rady nadzorczej). Kadencja zarządu wynosi 3 lata. Zasady powoływania i odwoływania oraz długość kadencji mogą być jednak ustalone odmiennie w statucie.
Rada nadzorcza sprawuje nadzór nad zarządem w zakresie przestrzegania prawa i postanowień statutu. Jej uprawnienia mogą być rozszerzone w statucie m. in. poprzez wymóg zgody na dokonanie określonej czynności przez zarząd. Członkowie rady nadzorczej są powoływani i odwoływani przez fundatora, a po jego śmierci – przez zgromadzenie beneficjentów. Kadencja rady nadzorczej trwa 5 lat. Podobnie, jak w przypadku zarządu – zasady powoływania i odwoływania oraz kadencja mogą zostać inaczej uregulowane w statucie.
Zgromadzenie beneficjentów jest z kolei organem, w skład którego wchodzą beneficjenci, którym przyznano uprawnienie do uczestnictwa w nim – przy czym zwrócić uwagę należy, że beneficjent może również zrzec się uprawnienia do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów, nawet jeżeli w statucie przyznano mu takie uprawnienie (art. 39 ust. 2 u.f.r.). Zgromadzenie beneficjentów podejmuje uchwały dotyczące rozpatrzenia i zatwierdzenia sprawozdania finansowego fundacji rodzinnej za poprzedni rok obrotowy, udzielenia absolutorium członkom organów fundacji rodzinnej z wykonywania przez nich obowiązków, podziału lub pokrycia wyniku finansowego netto, wyboru firmy audytorskiej do badania sprawozdania finansowego (jeżeli takie badanie jest wymagane według przepisów o rachunkowości) oraz innych spraw wymienionych w ustawie lub statucie.
Fundacje rodzinne podlegają obowiązkowi audytowemu w zakresie zarządzania aktywami fundacji rodzinnej, zaciągania i spełniania zobowiązań (w tym publicznoprawnych) pod kątem prawidłowości, rzetelności oraz zgodności z prawem, celem i dokumentami fundacji rodzinnej. Audyt przeprowadzany jest co najmniej raz na cztery lata, a jeżeli fundacja rodzinna ma obowiązek badania sprawozdania finansowego przez biegłego rewidenta zgodnie z przepisami o rachunkowości – co roku.
Ustawa o fundacjach rodzinnych funkcjonuje od raptem kilku miesięcy, w związku z czym trudno jednoznacznie ocenić, jak przedstawione regulacje sprawdzą się w praktyce, a w szczególności – w jakim zakresie taka forma sukcesji przedsiębiorstwa będzie cieszyła się zainteresowaniem potencjalnych fundatorów. Odpowiedź na te kwestie będzie możliwa najwcześniej po upływie kilku lat.
[1] ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz.U. z 2023 r., poz. 326)
[2] uzasadnienie projektu ustawy o fundacji rodzinnej, druk sejmowy nr 2798, Sejm IX kadencji, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=2798 (dostęp: 24.10.2023 r.), s. 3
[3] https://www.thedy.pl/na-razie-liczba-fundacji-rodzinnych-nie-imponuje/ (dostęp: 24.10.2023 r.)
[4] ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (t.j.: Dz.U. z 2023 r., poz. 166)
[5] ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j.: Dz.U. z 2023 r., poz. 571)
[6] por. przypis nr 2, s. 46