Jedną z najważniejszych instytucji prawa autorskiego jest tzw. dozwolony użytek. Dozwolony użytek uprawnia do korzystania z utworów chronionych prawem autorskim bez zgody autora pod warunkiem spełnienia określonych wymagań przewidzianych w przepisach prawa.
Wśród szeregu postaci dozwolonego użytku wskazanego w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych[1], jedną z nich jest prawo cytatu, opisane w art. 29 tej ustawy.
Zgodnie z tym przepisem: „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości”.
Rozkładając go na czynniki pierwsze, można wskazać następujące przesłanki korzystania z utworu na podstawie prawa cytatu:
Wśród szeregu postaci dozwolonego użytku wskazanego w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych[1], jedną z nich jest prawo cytatu, opisane w art. 29 tej ustawy.
Zgodnie z tym przepisem: „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości”.
Rozkładając go na czynniki pierwsze, można wskazać następujące przesłanki korzystania z utworu na podstawie prawa cytatu:
- przytoczenie urywku utworu (lub w całości: utworów plastycznych, fotograficznych lub drobnych);
- który został rozpowszechniony;
- w utworze stanowiącym samoistną całość;
- w zakresie uzasadnionym celami cytatu.
Warto szerzej zwrócić uwagę na znaczenie każdej z tych przesłanek.
W pierwszej kolejności, warto zwrócić uwagę, że przytaczanie utworu w całości nie będzie objęte prawem cytatu, chyba że jest to utwór plastyczny, fotograficzny lub „drobny”. O ile ustalenie, czym jest utwór plastyczny lub fotograficzny nie powinno stanowić problemu, to utwór drobny stanowi pojęcie nieostre, którego nie można w sposób jednoznaczny określić. To, jaki utwór będzie uznany za drobny, będzie uzależnione od rodzaju cytowanego utworu. W doktrynie podejmowane są próby zdefiniowania utworu drobnego jako takiego, którego nie da się podzielić bez pozbawiania go sensu[2].
W pierwszej kolejności, warto zwrócić uwagę, że przytaczanie utworu w całości nie będzie objęte prawem cytatu, chyba że jest to utwór plastyczny, fotograficzny lub „drobny”. O ile ustalenie, czym jest utwór plastyczny lub fotograficzny nie powinno stanowić problemu, to utwór drobny stanowi pojęcie nieostre, którego nie można w sposób jednoznaczny określić. To, jaki utwór będzie uznany za drobny, będzie uzależnione od rodzaju cytowanego utworu. W doktrynie podejmowane są próby zdefiniowania utworu drobnego jako takiego, którego nie da się podzielić bez pozbawiania go sensu[2].
Przykład
Twórca internetowy prowadzi transmisję na żywo, na której ogląda dwudziestominutowy materiał innego twórcy. Z uwagi na długość utworu, nie jest możliwe przyjęcie, że taka transmisja wpisuje się w prawo cytatu – w związku z czym, jeżeli taki twórca nie posiada zgody autora tego utworu, będzie naruszał jego prawa autorskie.
Jeżeli zaś utwór będzie trwał kilka sekund – nie ulega wątpliwości, że będzie to drobny utwór, a więc – po spełnieniu pozostałych przesłanek, będzie on mógł być przytoczony w całości.
Twórca internetowy prowadzi transmisję na żywo, na której ogląda dwudziestominutowy materiał innego twórcy. Z uwagi na długość utworu, nie jest możliwe przyjęcie, że taka transmisja wpisuje się w prawo cytatu – w związku z czym, jeżeli taki twórca nie posiada zgody autora tego utworu, będzie naruszał jego prawa autorskie.
Jeżeli zaś utwór będzie trwał kilka sekund – nie ulega wątpliwości, że będzie to drobny utwór, a więc – po spełnieniu pozostałych przesłanek, będzie on mógł być przytoczony w całości.
Utwory nieobjęte tymi wyjątkami mogą być przytaczane wyłącznie w urywkach, tj. w części stanowiącej stosunkowo niewielki fragment dzieła[3].
Ponadto, cytowany utwór powinien być rozpowszechniony. Utworem rozpowszechnionym jest zaś utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie (art. 6 ust. 1 pkt 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Przytaczanie utworu, który jeszcze nie został publicznie udostępniony nie będzie więc stanowiło korzystania z prawa cytatu.
Przykład
Podczas pracy nad swoim nowym artykułem naukowym, naukowiec przedstawił swojemu koledze, specjalizującemu się w podobnej dziedzinie nauki, fragment swojego artykułu w celu konsultacji prawidłowości wniosków wynikających z przeprowadzonego przez niego badania.
Przytoczenie przez tego drugiego w swojej pracy naukowej przedstawionego fragmentu artykułu przed publikacją tego artykułu, nawet w przypadku spełnienia pozostałych wymagań, będzie stanowiło naruszenie praw autorskich naukowca.
Podczas pracy nad swoim nowym artykułem naukowym, naukowiec przedstawił swojemu koledze, specjalizującemu się w podobnej dziedzinie nauki, fragment swojego artykułu w celu konsultacji prawidłowości wniosków wynikających z przeprowadzonego przez niego badania.
Przytoczenie przez tego drugiego w swojej pracy naukowej przedstawionego fragmentu artykułu przed publikacją tego artykułu, nawet w przypadku spełnienia pozostałych wymagań, będzie stanowiło naruszenie praw autorskich naukowca.
Trzecia z przesłanek odnosi się z kolei do samego miejsca cytowania – powinien to być utwór stanowiący samodzielną całość. Skoro ustawa wskazuje, że jest to „utwór”, to znaczy, że powinien być twórczy i mieć indywidualny charakter. Co więcej, Sąd Najwyższy wskazał, że przytaczany utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu twórczości własnej, aby nie było wątpliwości, że powstało własne dzieło[4].
Przykład
Internetowy twórca nagrał film, przedstawiający jego reakcję na program nadawany w telewizji. W filmie przedstawione są fragmenty programu telewizyjnego, jednak sam twórca nie dodaje istotnego komentarza, przez większość czasu oglądając program w ciszy, dodając okazjonalnie kilka słów w odpowiedzi na wydarzenia przedstawione w programie.
W takim wypadku, wydaje się, że film twórcy nie będzie miał charakteru indywidualnego ani twórczego – a tym samym nie będzie utworem stanowiącym samoistną całość. Rozpowszechnianie takiego filmu będzie stanowiło naruszenia autorskich praw producenta programu (lub innego posiadacza praw autorskich do tego programu).
Internetowy twórca nagrał film, przedstawiający jego reakcję na program nadawany w telewizji. W filmie przedstawione są fragmenty programu telewizyjnego, jednak sam twórca nie dodaje istotnego komentarza, przez większość czasu oglądając program w ciszy, dodając okazjonalnie kilka słów w odpowiedzi na wydarzenia przedstawione w programie.
W takim wypadku, wydaje się, że film twórcy nie będzie miał charakteru indywidualnego ani twórczego – a tym samym nie będzie utworem stanowiącym samoistną całość. Rozpowszechnianie takiego filmu będzie stanowiło naruszenia autorskich praw producenta programu (lub innego posiadacza praw autorskich do tego programu).
Ostatnią przesłanką zastosowania prawa cytatu jest to, aby zakres wykorzystania utworu w ramach cytatu uwzględniał cele cytatu. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na to, że w obecnym stanie prawnym, katalog celów cytatu jest otwarty, a więc nie ogranicza się do celów wymienionych w przepisie (wyjaśnienie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie i prawa gatunku twórczości).
W uzasadnieniu projektu nowelizacji z 11 września 2015 roku, która wprowadziła otwarty katalog celów cytatu, jako przykład celów niewskazanych wprost w ustawie wskazano cytowanie dla celów estetycznych lub w ramach motta[5].
Oprócz opisanych wyżej wymogów, dla legalności cytowania, konieczne jest wskazanie twórcy i źródła cytatu (art. 34 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). W doktrynie wskazuje się ponadto, że cytat musi być rozpoznawalny, tj. cytowany fragment powinien być oznaczony w taki sposób, żeby przecięty odbiorca był w stanie odróżnić, kiedy ma do czynienia z tekstem autora, a kiedy z tekstem cytowanym[6], co może nastąpić np. poprzez użycie cudzysłowu przy cytowaniu utworu literackiego, czy dodanie znaku wodnego, zawierającego dane oryginalnego utworu w utworze audiowizualnym we fragmentach stanowiących cytat.
Warto przy tym zwrócić uwagę na pokrewną do prawa cytatu postać dozwolonego użytku, jakim jest wykorzystanie utworu na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury (art. 291 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
W uzasadnieniu projektu nowelizacji wprowadzającej ten przepis wskazano, że dotychczasowa praktyka kwalifikacji tego typu twórczości jako korzystającej z prawa cytatu nie oddaje w pełni specyfiki tych form twórczości, gdyż zwykle nie opiera się ona na dosłownym przeniesieniu fragmentu innego utworu, lecz jego specyficznej modyfikacji.
Wprowadzenie tej formy dozwolonego użytku doprowadziło do rozszerzenia uprawnień twórców tworzących tego typu utwory – art. 291 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie wymaga wszakże, żeby parodia, pastisz lub karykatura były samodzielnym utworem, czy żeby parodiowany utwór był drobny lub wykorzystywany we fragmentach, a jedynym ograniczeniem jest, aby korzystanie z utworu odbywało się w zakresie uzasadnionym prawami gatunku twórczości oraz – wspólne dla wszystkich postaci dozwolonego użytku – wskazanie twórcy i źródła utworu.
[1] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2509);
[2] A. Michalak (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2019, Art. 29, Nb. 8;
[3] A. Matlak, Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I, red. R. Markiewicz, Warszawa 2021, Art. 29, Nb. 10;
[4] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r., sygn. akt I CK 232/04;
[5] Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych, druk nr 3449, Sejm VII kadencji, https://sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr=3449 (dostęp: 18.10.2023 r.), s. 23;
[6] A. Matlak, op. cit, Art. 29, Nb. 10;
[5] zob. przypis 5, s. 24.
[2] A. Michalak (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2019, Art. 29, Nb. 8;
[3] A. Matlak, Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I, red. R. Markiewicz, Warszawa 2021, Art. 29, Nb. 10;
[4] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r., sygn. akt I CK 232/04;
[5] Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych, druk nr 3449, Sejm VII kadencji, https://sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr=3449 (dostęp: 18.10.2023 r.), s. 23;
[6] A. Matlak, op. cit, Art. 29, Nb. 10;
[5] zob. przypis 5, s. 24.